Абусупиян Апенди – уьмметни берекети Минатуллаев Магомедшапи

Къайсы буса да бир вилаятны илму– маърипат ягъындан болду, оьзге ягъында болду оьрленмеги, алдынгерли болмагъы – эки зат буландыр: Аввалгъынчысы, ав зунда болду, къолунда болду, гьюнери бар гишилер оьз вилаятын оьрлендирмек учун ялкъмай – талмай къайгъы этип ай ланмакъдыр. Экинчиси, оьзге халкъ да шол къайгъы этип айланагъанланы къый ынын зая этмей, хадирин билип, тийишли баракалласын бермекдир.

Бу дюнья аз затдыр. Гьеч сонг дин къардашларыны арасында къалагъан бир сама яхшылыкъ болмай оьлюп гетмекни талайсызлыкъдан саналмалыдыр.

Абусупиян Апенди

Абусупиян Акаев

(Арсланбеков)

Аты янгыз Дагъыстангъа тюгюл, сав лай бусурман уьмметге малим, машгъур алимибиз Абусупиян Акаев 1872-нчи йыл 8-нчи декабрде (гьижрат (ислам динни рузнамасы) булан 1289-нчу йыл ны шаввал айыны 7-синде) Темир-Хан-Шура округну Тёбен Къазаныш юртунд Акай къадини агьлюсюнде тувгъан. Ата юртунда яхшы билим алгъандан сонг, ол Дагъыстанда ва ондан тышда бир нече ерлерде хыйлы йылланы узагъында бел гили алимлени алдында билим алывун давамлашдырып, дин ва дюнья (табии, техника) илмуланы тюрлю-тюрлю тар макъларында терен, мугькам билимлеге ес болгъан.

XX-нчы асруну башында ону Бахчиса райгъа (Къырым), Къазан якъгъа (Тата стан), Тюркиягъа, Мисриге (Египет) этген сапарлары билимлерин дагъыдан-дагъы артдырмагъа, ярыкъландырывчу ёлну мекенли кюйде танглап, шо ёлда къатты токъташып, белбюгюп арымай-талмай къаныгъывлу чалышмагъа гюч-къуват, демек, илгьам-ругь берген.

Абусупиян – язывчу, шаир, ярыкълан дырывчу, жамият чалышывчу, таржума чы; билим берив, адабият ва маданият тармакъланы тюз ёлгъа бургъан-салгъан философ; журналист, публицист, рефор матор, демократ, гуманист. Миллетибиз ни ва уьмметибизни милли гьисин ва та рихи эсин уятгъан гьакъылбай.

Ол Дагъыстанда, гьатта савлай Темир къазыкъ Кавказда яшланы охутувда би ринчилей янгы къайдаланы къоллагъан. Ингдеси, биринчилей ону башында Шу рада (гьали Буйнакск) милли басмахана къурма герек деген ой тувуп, къан-тер болуп айланып, къурдашы М. Мавраев булан бирче шо сигьрулу оюн яшавгъа чыгъарып, биринчилей дагъыстанлыла ны, гьатта Дагъыстандан тышдагъы бир бир бусурман халкъланы да къолларына ана тиллеринде чыкъгъан китапланы, эки аягъыны этин ашап дегенлей, исси иссилей тутдургъан.

Сонг да, А. Акаев биринчилей кёп мил летли Дагъыстанны шартларында эки ва кёп тилли сёзлюклени тизмекни айрыча агьамияты барны сезип-гьис этип, дёрт, беш, алты, етти тилли сёзлюклени тизген ва гьар гезик къошумлукълар эте туруп, оланы бир нече керен къайтып-къайтып чыгъаргъан.

О заман къумукъ тилде чыгъагъан «Мусават» деген биринчи газетибизни, «Баян ул-хакаик» деген Дагъыстанда би ринчилей арап тилде чыгъагъан жур налны редактору, аварланы биринчи «Xlaтlулел чагlи» («Ишчи халкъ») газети ни редактору да болгъан. Олардан къай ры да къумукъ тилде биринчи алифба ны (бук варь), биринчи охутув-методика китапны ва оьзю язып, Дагъыстанда би ринчилей арап тилни грамматикасын чыгъар гъан. Абусупиян Дагъыстанда кёп тиллени билеген биринчи полиглот да болгъан. Ол ана тилин йимик билеген, оь зюню бир-бир асарларын да язгъан арап, фарс, азербайжан тиллерден къайры авар, дарги, лак, мычыгъыш, тат, орус, тюрк, татар, тиллени де биле, сонг да, бир нече тиллени де англай болгъан.

Муна гёресиз биринчилей, биринчи де ген сёзлер мунда нече керен къоллана-та крарлана. Дагъысын айтмагъанда, янгыз шу сиптечиликлери, жагьчылыкълары гьаракатчылыкълары ону гьакъында кёп зат айтмаймы?!

1902–1928-нчи йылларда ол басма дан 40-дан да артыкъ китап чыгъаргъан. О китапланы, демек, А. Акаевни яратыв чулугъуну-асарларыны гьакъында артгъа таба айтыланагъангъа, мунда оланы уь стюнде айрыча токътамай, оьтюп къал макъ оравлудур деп ойлашаман.

Бусурман уьлкелерде Абусупиян генг кюйде белгили болгъан. Египетни, Тюр кияны, Иранны ва олай башгъа эллени газетлери ону гьакъында оьз девюрю ню гьар тюрлю яндан бек билимли адамы деп язып тургъанлар. Белгили арап алимлер Сайид Мугьаммад Рашид Риза, Рафикъ-бек Ал Азм, академик-тюрколог А.Н. Кононов, Баку университетни профессору Бекир Чобан-заде ва башгъа кёп алимлер, язывчулар, шаирлер огъар лап оьр даражада къыймат бергенлер.

Ону замандашлары дагъыстанлы алимлер Али Каяев, Исмаил Шамгодин ский шагьатлыкъ этегенине гёре, шайых Абусупиянны оьз китапханасы Дагъы станда лап да уллу китапхана болгъан.

1929-нчу йылны июнь айында Абусу пиян бир гунагьсыз айыпланып, къагь рулу Темиркъазыкъгъа сюргюн этилген, шонда ГУЛАГ-ны лагерлерини авур шарт ларында савлугъун тас этип, негьакъ зая болуп, 59 йыл чагъында чакъсыз гечинген.

Революцияны вакътисинде социлист леге, большевиклеге – совет гьакимлиги ни аякъгъа турувуна неге кёмек этдинг деген соравгъа А. Акаев: «Олар айтагъан асил муратлагъа, «Жумгьурият!» (азат лыкъ), «Мусават!» (тенглик) деген бал дан да татли сёзлерине-чакъырывларына инангъан эдим. О заман олар дин юрю тювню эркинлигин къояжакъбыз дей эдилер. Совет гьакимлиги токъташды рылгъанда, олар дин чалышывчулагъа ругьанилеге къатты кюйде гьужум этмеге башлагъанда, олардан бек гёнгюм чыгъ ып, тирсеклеримни хабардай гьалгъа тюшдюм. Инкъылапны (революция) арты шулай болагъанны билген бусам, янын тутма тюгюл, терсине, олагъа къаршы иш гёрежек эдим. Ялгъан булан гелген сонг, олар ялгъаны башына яв-душман болуп, тозулуп да гетежек. Дюньяны тарихине гёз къаратсакъ, шолай хыйлы ханлыкъ лар, пачалыкълар тозула туруп гетген дюньядыр бу», – деп жавап бере болгъан. 1960-нчы йыл, А.Акаев пачалыкъ къу румланы янындан негьакъ такъсырлан гъан деп токъташдырылып, тол лу кюйде реабилитация этилинген.

Автор

Баш сёз

Дагъыстанны ва савлай Темиркъазыкъ Кавказны инг бырынгъы халкъларындан бири гьисапланагъан къумукъ халкъны къумукълугъун, ону барлыгъын-менли гин ва маданиятын дюньягъа малим этмек учун бары гючюн салып талпынгъан, эри нивню билмей дегенлей чалышгъан эре вюллю адамларыбыздан гёрмеклиси уллу Къазаныш юртдан чыкъгъан машгъур алим Абусупиян болгъан. Дагъыстанны топурагъында миналы тиллерде язылгъан китапланы басып чыгъармакъны баш лагъан, мунда биринчи милли басмахана ны къурдуруп ишлетмекни сиптечиси бол гъан адам да о болгъан. Дагъыстанлылар, оланы арасында къумукълар да, муслиман болгъандан берли, арап язывну къоллап китаплар охумагъа ва язмагъа башлагъан сонг, о язывда яратылып басылгъан асар ланы кёбюсю пайы да Абусупиянны аты ва гьаракаты булан байлавлу.

Абусупиян 1902-1928-нчи йылланы арасында санаву къыркъгъа ювукъ ай рыча китап онгарып чыгъаргъан. Буса да, бир-бир къолайсыз гелген себеплеге гёре, ону китаплары шо 1928-нчи йылдан сонг, лап 1991-нчи йыл болгъунча, дагъы ба сылып чыгъартылмай турду. Муна гьали артдагъы бир нече йылларда сиясат-по литика гьаллар алышынып ва ону этген ишлерине багьа береген кюйлер бираз да онг болуп, нечик алай да, ону айры-айры китаплары янгыдан арап (ажам) языв булан ва къумукълар гьали кёбюсю гьалда къоллайгъан орус (кирил) гьарпларына гёчюрюлюп де чыгъарылып тура.

Олардан инг уллу оьлчевдегиси – «Пай хаммарны ёлу булан» деген ат бу лан 1992 нчи ва 1997-нчи йылларда Магьачкъалада басылгъан, асарланы жыйымы гьисапда эки айры китап этилип чыкъгъаны болду.

Къумукъ элни, Дагъыстанны кёгюнде балкъыгъан шавлалы юлдузлардан инг де гёрмеклиси болгъан алим, жамият чалы шывчу, шаир ва язывчу Абусупи ян Ака евни (о оьзюню фамилиясын бир-бирде «Арсланбеков» деп де юрютген) яшав ва яратывчулукъ ёллары, байлавлукълары гьакъында, ону 135 йыллыгъына багъышлап, газетни имканлыкъларына да бойсынып къысгъача буса да, эсгермекни тийишли гёремен. Бу маънада толулукъ излейген адам, бизин алъякъда басып чыгъаргъан айры-айры макъалалары бызгъа ва айрокъда Солтанмурат Акъби евни, Абдулкъадир Абдуллатиповну, Са лав Алиевни, Забит Акъавовну, Амирхан Исаевни, Магьаммат Абдуллаевни, Бекир Чобанзадени ва башгъаларыны илму-ах тарыв ишлерине къарамакъны таклиф этмеге ярай. Ондан къайры да, 1992-нчи йылда Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан Илму маркези Магьачкъалада орус тилде чыгъаргьан «Абусупиян Ака евни адабият ва илму варислиги» деген макъалаланы жыйым китабында да кёп ва тюрлю маълуматлар тапма болагъанын эс герип къояйыкъ.

Уллу алим Абусупиян Акаев 1872-нчи йылны 8-нчи декабринде (гьижрат булан: 1289-нчу йылны шаввал айыны 7-синде) тувгъанлыгъы гьакъында ону атасы Акай къади арап тилде язып къойгъан кагъ ызлар гьали де сакъланып бар. Атасыны терен гьакъыллы ёл гёрсетивлери булан, уьч де агъа-ини – Абулхайыр, Абуюсуп ва Абусупиян – заманына гёре яхшы билим алгъанлар. Эки де агъасын абур лу ругьанилик ишлеге башгъа юртлагъа чакъырып, олар гёчюп гетип, Абулхай ыр – Гьелиде, Абуюсуп да Халимбекавул да ишлей туруп, о юртларда къалып да къалгъанлар ва гечингенде онда гёмюл генлер. Гьелилилени ва халимбекавуллу ланы эслилерини эсинде олар даимликге къалгъанлар, оланы уллу абур булан гьа ли буссагьатда да эсгерелер.

Акай къадини гиччи авлети Абусупи ян айрокъда илмугъа, динге бек амракъ болуп оьсген. Атасы ва агъалары йимик ругьанилик ишлерде болмаса да, о динни къатты кюйде тутмагъа, динни кюрчюле ринден ва арапча Къуръанны уьйретивден устазны даражасында дарслар юрютмеге, динге багъышлангъан масъалалагъа гёре оьзю кёп-кёп китаплар язмагъа да бажар гъан. Абусупиян язып чыгъаргъан бары да китапланы яртысындан да кёбюсю динге багъышлангъанлыкъны айтып къойсакъ да, сёзлерибизге мекенли далил болуп токътажакъ. Бу тармакъдагъы ону билим даражасына герти мюкюрлюк этип, халкъ огъар «шайых» ва «апенди» деген абурлу атланы берип эсгерегени де негьакъ тюгюл. Абусупиян ата юрту Тёбен Къазаныш да охугъан, сонг буса Жюнгютейде, Темир ханшурада, Таргъуда, Согъратда, Къаргъа лыда (Оренбургну ювугъунда) охувларын, билим алывун давамлашдыргъан, тюр лю-тюрлю илмулардан яхшы кюйде пай алгъан. XX асруну аввалгъы йылларын да ол Татарстангъа, Тюркиягъа, Мисриге (Египетге), Къырымгъа этген сапарлары огъар касбу билим алмагъа, ярыкъланды рывчулукъ ёлун мекенли кюйде танглап, о ёлда токъташмагъа, касбу билимин арт дырмагъа хыйлы болушлукъ этген. Ону булан бирче де, о хыйлы тиллени билмеге бажаргъан: оьз ана тилин теренден бил генден къайры, татарча, истамбул-тюрк че, азербайжанча, арапча, фарсча, орусча, аварча да билген. Амма дюньяны къай сы тилинден де, оьзю къумукъ тилни инг арив, гелишли ва бай гёрген.

Абусупиян Акаевни асарларыны ич маънасы илмуну ва адабиятны тюрлю тюрлю тармакъларындан баш ала. О са ялы ол энциклопедист алимлерден гьи саплана. Мисал учун, къумукъ тилде язылгъан «Иршаду-с-сибъян» – яшлагъа арап гьарпланы ва охувну-язывну уьй ретивге багъышлангъан китабы, «Илму гьисап» – математиканы уьйретеген къай далар ва масъалалар; «Къылыкъ китап», «Гьатамтайны хаба ры», «Юз элли суаллы Маликаны хабары» ва оьзге гиччи хабар лар – яшланы ва гьар муслиманны да асил хасиятлы этип тарбиялавну гьакъында языл гъан бек къужурлу асарлары; «Вилая тыма савгъат» – пайхаммарланы тарихин ден, географиядан ва арап грамматикадан маълуматлар; «Он эки йыллыкъ рузна ма» – юрт хозяйствону тармагъында загь мат тёгегенлер учун пайдалы гёрсетивлер, «Юз йыллыкъ тынч рузнама» – бусурман календар ва дюнья илмулардан тюрлю тюрлю маълу матлар, гьар гюнлюк яшавда пайдалы болагъан насигьатлар, «Гьавият ал-усул» – логика илмудан язгъан китабы;

«Суллам ал-лисан» – арапча, къумукъча, аварча, орусча (дёрт тюрлю тилде) сёзлюк, «Гьазир дарман» – медицинадан маълу матлар; «Фазлакатул фараид» ва «Ажам параиз» – варисликге къалгъан малны тюз кюйде пайлавгъа багъышлангъан китабы; «Тажвид», «Гиччи тажвид» ва «Уллу таж вид» – арап тилни грамматикасы; «Сафи натун нажат», «Василатун нажат», «Уллу Мухтасар», «Гиччи Мухтасар», «Иман ислам», «Янгы мавлет», «Назмул-калам», «Дуа мажмуъ», «Гьайъат ал-исламийя», «Китаб фи илмилкалам», «Ал-бургьаи ул-къатиъ фи исбат ис-саниъ», «Амии тазаны таржумасы», «Арапча дуаланы таржумасы» – булар ислам динни масъ алаларына багъышлангъан китаплары; «Аллугьат ас-сиясия»– жамият ва политика терминлени сёзлюгю, «Ал-хидмат ул-машкура фи-л-лугьат ил-машгьура»-тюрк ва къумукъ тиллеге ят тиллерден гелген сёзлени англатагъан китабы, «Тил масъаласы» – къумукъ тилге багъыш лангъан бек агьамиятлы макъаласы, «Ал Ламъа ад-дурийя фи тарих ал-гьурийя» – Дагъыстанда инкъылапны ва ватандаш давну девюрюню тарихинден, «Мажмуъ ул-ашъар ал-ажамийят» – къумукъ халкъ авуз яратывчулугъундан ва адабиятдан топлангъан асарланы жыйымы, «Мажмуъ ул-манзумат ал-ажамийят» – къумукъ ва оьзге дагъыстанлы шаирлер супучулукъ гъа, бусурман динге багъышлап язгъан на змуларыны-тюрклерини жыйымы ва олай да оьзге асарлары ва китаплары.

Абусупиян гюнтувуш ва оьзге халкъ лагъа генг кюйде белгили ва айрокъда сююмлю классика асарланы да къумукъ тилге таржума этген, мисал учун, «Да гьир-Зугьра», «Юсуп алайгьи ссалам», «Бозйигит», «Къасыдат ал-Бурда», «Тоту нама», «Калила ва Димна».

«Лайла-Мажнунну» буса о Дагъыстан да арап тилде чыгъаргъан. Айтылгъан рус масалчы-шаир И. Крыловну бир– бир ма салларын да ол бек уллу усталыкъ булан ана тилине гёчюрген. Инкъылапчыланы «Интернационал» деген белги ли халкъа ра гимнин де Абусупиян биринчилерден болуп къумукъ тилге гёчюрме де гёчю рюп, 1920-нчы йыл басмадан чыгъаргъан.

Ватандаш давну йылларында Абусу пиян, аты айтылгъан инкъылапчылар Жалал Къоркъмасов, Солтансайит Къаз беков, Нугьай ва Зайналабиг Батырмур заевлер, Магьач Дахадаев, Нажмутдин Самурский ва оьзгелери булан, айрокъда социалистлер булан бирче иш гёргенли ги, олагъа ян тутгъанлыгъы да, архив лерде сакъланагъан документлерден таба бизге белгили. 1917-нчи йылда Россияда болгъан Февраль инкъылабы огъар ай рыча уллу таъсир эте. О заман, гертилей де, демократияны ва азатлыкъны таза кюй де эшмеге башлагъан, юреклеге ил гьам береген, янгы чыгъып билинген та маша ели, ону хыйлы-хыйлы татли умут ларын-хыялларын уятгъан. Тек нетерсен, янгы тувуп турагъан Февраль инкъы лапны тийишли натижалагъа, гёз алгъа тутулгъан умутларына етишмеге, ону та ман чакъы бишмеге къоймагъанлар: бир нече айдан, шо йылны октябрь айында большевик тайпаланы уллу алгъасавлу гьаракаты булан Россияны янгы къуру луп турагъан демократ гьукуматы чёкмеге борчлу бола, уьлкеде «Уллу Октябрь инкъылапны» толпаны гьакимлик сюрме башлай. А.Акаев большевиклеге де инана, шолар сама пача гьукуматны еринде янгы бир адилли пачалыкъ къурар бугъай деп умут эте. О Совет гьукуматны къарарла рын якълай, оланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьакъ юрекден болушлукъ эте.

1927-нчи йылда ону редакторлугъу ну тюбюнде арап тилде чыгъарылагъан «Баян ул-гьакъаикъ» («Гертиликни англа тыв») деген дин журналны бир номерин де ол: «Биз барыбыз да Совет социалист гьукуматгъа, бизин гьакъылыбызгъа оюбузгъа ва гьар-бир ишибизге-гьарака тыбызгъа эркинлик бергени учун, огъар уллу баракалла этмеге герекбиз», – деп яза. О дагъыстанлы социалистлер авар тилде чыгъарагъан «Х1алт1улел чаг1и» («Ишчи халкъ») деген газетни редактору болуп да гьаракатчылыкъ гёрсете. Болса болсун, айрокъда 1927-1929-нчу йыллардан ту туп, уьлкеде уллу питне, сонг нече де бек къайгъырма тюшежек хаталы иш башла на: динге къуллукъ этген адамланы атеистлер, айрокъда коммунистлер, бирин де къоймайлы сибирип-ялап дегенлей, олар дан бирлерин, Совет гьукумат гъа ян бол гъан буса да къарамай, сермеп-чырмап йыракъ сибирлеге, сюргюнлеге йибере лер. Оланы арасына къошуп, 10 йыллыкъ туснакъ деп гьукму да гесип, Дагъыстан гъа ва савлай муслиман эллеге машгъур алим, 59 йыллыкъ чагъындагъы Абусупи янны да, къагьрулу сувукълары булан ай тылгъан Темиркъазыкъ крайдагъы Котлас бойлагъа йибергенлер. Муна бу болду янгы гьукуматны огъар къайтарышгъа этеген «баракалласы»!

Совет девюрню башлапгъы йылларын да алим янгы гьукуматны пайдасына не чакъы чалышса да, тек оьзю герти шари атчы, ислам динни къуллукъчусу болгъан ва шо кююнде, къатты кюйде, тайышмай лы да къалгъан. Янгы гьакимликни за манында атеистлер юрютген аллагьсыз лыкъгъа чакъырывларын намуслу кюйде гери ургъан ва о тайпалагъа бир заманда да рази болмагъан. Абусупиян Совет па чалыкъны ичинде яшайгъан муслиман халкълар шариатны законларын юрют меге герек деп айтып ва язып да юрюген.

Тарихчи Адилгерей Гьажиев гелти реген маълуматлагьа гёре, революция ны ва ватандаш давну йылларында сен большевиклени неге якълагъансан деген соравгъа Абусупиян: «Биз шо заманда социалистлени ва Совет гьакимлигини программасы булан бирдокъда таныш тюгюл эдик. Эгердим шо заман соци алистлени, Совет гьакимлигини герти программасын биле болгъан бусам, мен бир заманда да социалистлени якъламас эдим», – деп жавап берген.

1925–1928-нчи йылларда ону редактор лугъуну тюбюнде арап тилде «Баян ул гьакъаикъ» деген Дагъыстанны динчиле рини-ругьанилерини журналы басылып чыгъып тургъан. Шо йылларда Абусупи ян Дагъыстанны гьар ерлеринде «Дини комитетлер» къурув ва оланы ишин юрю тюв гьаракатда жагьчы ёлбашчылардан бириси болгъаны белгили. О комитетле ни членлери халкъны арасында динни ро люн гётермек учун, мадрасалар ва мактаплар къурмакъ учун, совет школалаларда да динни-шариатны дарсларын юрютсюн учун, аллагьсыз большевик тайпаланы динге къаршы ябушувун токътатмакъ учун гьаракат эте болгъанлар, мекенлеш ген есилери де болмайгъан «колхоз» де ген къурумланы маънасызлыгъын олар алда нокъ да сезгенлер ва оланы къурмакъгъа да къаршы чыкъгъанлар.

Абусупиян Акаевни динге ва дюнья яшавуна бакъгъан якъдагъы къаравла ры ону язгъан ва печатдан чыгъаргъан асарларында да ачыкъ кюйде герюнюп тура. Ай рокъда публицистика жанрда язгъан макъалаларында («Имамлыкъны гьакъында», «Бир-эки сёз», «Жагьилле ге бир насигьат», «Давдан улан тувмас», «Къатынлар», «Муталимлер аз болмакъ», «Тынгла бир, не айта» ва оьзгелеринде) ва оьзюню гьар тюрлю китапларына язгъан баш сёзлеринде олар аян англашынагъан тил булан гёрсетилген. Дюньяны ичинде яшав сюреген халкъланы арасында яйыл гъан нече тюр лю де илмулар бар экенлик ни бизин анадаш халкъыбызгъа да айтып ва язып билдирмек, гёрсетмек, анадаш миллетибизни китап маданиятгъа та тындырып ювукълаш-дырмакъ, муна бу – Уллу Ярыкъландырывчуну ва Устазны гьаракатыны гёрмекли янларындан бири болуп токътай. Аслусу, Абусупиян олай тюрлю ва къужурлу илму лар булан та ныш этип, халкъыбызны билимли бол магъа, дюньяны ва ахыратны гьакъында гьар-бир яндан да ойлашмагъа-пикру лашмагъача къыргъан.

Оьзюню жагьлы гьаракатында Абусу пиян, муслиман уьлкелерде генг кюйде белгили болгъан алимлер – къырымлы Исмайыл Гаспринский, мисрулу Мугьам мад Абдо ва Рашид Риза, татарлар Къа юм Насыри ва Шигьабутдин Маржани, дагъыстанлылардан къарабудагъгентли Жамалутдин, дёргелили Назир, яхсайлы лар Манай Алибеков ва Адил Шамсутди нов, къазикъумукълу Али Каяев, чохлу Магьамматмирза Мавраев, табасаранлы Зиявутдин Курихи, акъушалы Алигьажи, тёбенжюнгютейли Юсуп къади, тёбен къазанышлылар Абдулбасыр гьажи, Мустапа къади, Агъарагьим къади, бугленли Бадави къади ва хыйлы оьзгелери бу лан тыгъыс байлавлукъ тутуп чалышгьап.

Анадаш халкъын оьр абурлу даража лагъа етишдирмек учун янын салып ял тапмай, оьмюрюн гьаракатда-жагьлыкъ да оьтгерген сыйлы адамыбыз Абусупи янны аты бир заманда да унутулмас, ону шавлалы юлдузу сёнмес деп инанаман. Амма ону оьзюне буса, даражасына, уллу лугъуна лайыкълы болгъан кюйде, тий ишли кюйде абурубузну мекенли кюй де даим де гёрсетмеге герекбиздир.

Гьасан ОразаевТарих, археология ва этнографияинститутну старший илму къуллукъчусу.

Бизин Абусупиян

Оьзюню китапларыны баш япырагъ ына Абусупиян Акаев гьарзи (белги) гьисапда: «Оьз халкъын кёп сюеген, Ал лагьны пакъыр къулу, къазанышлы Акай къадини уланы», – деп яза болгъан. Абу супиянны бир яхшы негети болгъан – о да Дагьыстан халкъланы культура ва билим даражасын шо ягъындан оьсген Европа халкъланы даражасы булан тенг этмек.

Адамланы бир-нече наслулары учун Абусупиян адилликни, юрек тазалыкъны, таза адамлыкъны ва инсанлыкъны бир уьлгюсю йимик болуп къалгъан. Ол оь зюню заманында Дагъыстан интеллиген цияны лап асил вакиллерини бири гьиса плана болгъан. Уллу ва орта наслуну кёп вакиллерини (сюйсе олар ругьани тайпа дан яда свет интеллигенциядан болсун) Абусупиянгъа баш ийип, ирия болгъаны да негьакъ тюгюлдюр. Ол язгъан кита плардагъы калималар авуздан-авузгъа айтылып, халкъгъа яйылгъан айтывлар, аталар сёзлери йимик къолланып тура.

А. Акаевни дюньягъа къаравунда яры къландырывчу къастлар лап уллу ерни тута. Халкъны англавлу этмек муратда ол къаныгъывлу кюйде къасткъылгъан. Ол ругьанилени (динчилени) арасында биринчилей болуп, охуйгъанланы ол инг алдын табии (дюнья) илмулагъа тюшюн дюрмеге герек деген ойгъа гелген. Шо мурат булан ярыкъландырывчу Акаев жагърафия, нуржум (астрономия) ил мулардан бир-нече китапланы басмадан чыгъаргъан. Гьар тюрлю болжаллагъа тизилген рузнамаланы арасында ол 100 йылгъа гёзлешдирген рузнама лап гёрме клилеринден гьисаплана. Огъар нур жум ва нуржум география илмулардан баян лыкъ тептер деп айтмагъа ярай. Шонда адамгъа арив англашылагъан кюйде арш дагъы дюньяланы, ювукъдагъы планета ланы ва юлдузланы гьакъында илмудан, йылны вакътилерини ва сапаргъа чыкъ гъанда юлдузлагъа къарап нечик ёл алма тарыкъны гьакъында мугькам баянлыкъ лар берилген. Ол аслу гьалда исламны талапларындан, ёлундан тайышмагъан кюйде илму билимлени уллу даражада агьамияты барны англай болгъан. Культу рада артда къалгъанлыкъдан къутулмакъ ва халкъны гьакъылын, англавун ярыкъ ландырмакъ учун, яшланы мактапларда охутувгъа артыкъ тергев бакъдыра. Неге тюгюл, шо заман бар дин мадрасалар за мангъа гёре таман чакъы къадарда илму берип битмейгенин ол англай болгъан.

Муаллимлик усталыгъы булангъы Абусупиянны гьакъыкъатдагъы чалы шыву оьзюню табиатына ва маънасына гёре Л.Н. Толстойну педагогика уьлгюсю не бек ошаш геле.

Абусупиян Акаев 1909-нчу йыл (Тол стойну «азбукасына» ошайгъан кюйде) «Иршад ассибиан» деген охув пособиени онгаргъан. Оьзюню янгы къайдалы шко ласында ишге кёп пайдасы тиеген кюйде шону усталыкъ булан къоллап гелген. Басмадан язылып чыкъгъан «Иршад ас сибиан» деген къумукъ азбука Дагъы станда кюю булан басмадан чыкъгъан охутув-методика пособие деп де санала. Шо къумукъ язывну багьасы ёкъ хазнасы деп де гьисаплана. Педагогиканы яшав тарихине матап алгъанда буса, шону сав лай Дагъыстанны оьлчевюнде де уллу агьамияты бар.

Шо вакътилерде Абусупиян савлай Темиркъазыкъ Кавказда биринчи дю нья илмуланы мактабын ачгъан. Абу супиянны уьлгюсюне гёре ачылгъан шо мактапдагъы охувлар межитлеге табиъ мактаплардагъы ва тыш эллердеги охув ожакълардагъы мердешли билим берив къайдадан эсе кёп башгъача болгъан. Мунда дарслар аслу гьалда охувчу яшлар булан тенг ва эркин кюйде лакъыр этив ню къайдасы булан юрюле болгъан. Шону барышында яшлар язмагъа, охумагъа, гьисап дарсгъа, исламны къанунлары на тюшюндюрюле болгъан. Тюзь язывну къайдаларына уьйретиле болгъан. Яшла ны чагъына гёре англама тынч болар оьл чевлерде тарихден, жагърафиядан, нур жумдан маълуматлар да бериле болгъан. Сонг да яшлар арив хатгъа, назму языв гъа, къол булан согъагъан саниятлагъа, сатыв-алывгъа да уьйретиле бол гъан.

Ондан къайры да мунда яшлар телескоп гъа ва башгъа саниятлагъа, сатыв-алыв гъа да уьйретиле бол гъан.

Абусупиян янгы къайдалы охутув ну оьзге бир-нече башгъалыкъларын да айтып берген. Демек, яшланы олтуртуп, столну артында охутма герекни гьакъ ында чёнкген гьалда салкъын жабар да тюгюл, шанжалларда деп айтгъан. «Охутувну мен сюеген къайдасын бирев лер ушатмай. Амма яшланы савлугъун негьакъ бузмай, олагъа онгайлы болагъан кюйде дарсланы оьтгерсе яхшы чы».

Абусупиян Акаев онгаргъан педагогика ва методика уьлгюлени хыйлылары оьзлени маънасыа ва агьамиятын бусса гьатда да тас этмеген.

А. Акаевни идея варислигинде адамла ны къылыкълы этип тарбиялавну масъ аласы гёрмекли ер тута. Шо ягъындан алгъанда ону «Къылыкъ китабы» уллу хазна да дюр. Шонда яхшы – не, яман – не лап аян кюйде язылгъан…

Акаевни «Яшлагъа насигьатлар» де ген поэмасы да къылыкъ масъалалагъа багъышлангъан. Жагьиллеге сёз багъ ышлай туруп, шонда Акаев булай яза: «Къарынны толтурмакъ ва кепи сюйген ни этмек яшавну баш маънасы тюгюл экенни, билимли, илмулу болмакъ учун къасткъылыв ва шоланы иш уьстюнде гьакъыкъатда къолламагъа билегенлик оьмюрню оьзегидир. Шоланы кёмеклиги булан яшав гьалланы яхшы якъгъа алыш дырмагъа да бажарылар». Муна, шу кеп де Акаев билим ва тарбия беривню ёлу булан жамият яшавну алышдырма ба жарылагъанына инана болгъан. Ол маш гъур бусурман ярыкъландырывчу да дюр. Акаев янгыз оьзюню башын ойлашып яшамагъан, жамиятны пайдасы гьакъ ында даим гьай этген. «Янгыз оьз мурат ларына етишме къасткъылагъан ва шо вакъти халкъны гьайында бир къулагъы да ёкъ адам лап ярлы ва маънисиз адам дыр» деп язгъан ол. Жамиятгъа пайдасы тиймейген жагьиллени ол емишсиз терек булан тенг этген. Эсгерилген поэмасында ол: «Аллагьны да унутмагъыз, ону алдын дагъы борчларыгъызны да янгылмай кютюгюз» деп насигьат эте. Абусупиян Ака евни иманыны оьзюне хас сыпаты да бар. Ол илмугъа къыйышмайгъан талапланы ва негьакъ къагьрулукъну арек тебере. Акаевни къылыкъ сыпатлары гьакъында айта туруп, ол моллаланы эсги, алдынгъы англавлагъа къамалып турма къарайгъ ан, томакълыкъ этеген, динни де оьз му ратларына етишмек учун къоллайгъан кюйлерин танкъыт этегенин эсгерме тий ишли. Алим, ярыкъландырывчу, демократ, гуманист гьисапда Акаев газетлеге яшавну гьар тюрлю якъларына тиеген масъалаланы гьакъында да бек маъналы макъалалар язгъан.

«Тангчолпан» деген газетде ол «Тиш тайпалар» деген макъала язып чыгъ аргъан, Шонда тиштайпалагъа билим берегенлик Европа уьлкелени оьсювюн чалтлашдыргъан аслу къурал экенни ай рыча бек тутуп эсгере. «Дарс беривню иши тюз кюйде салынгъан санавсуз кёп къадарда школалар бар буса да, шолар, – деп яза ол, – оьз муратларына етишип болмас, эгер де оьсюп гелеген наслуну тарбиялавда гёрмекли ерни тутагъан къатын-къызланы тергевсюз къойса, къа тынланы къарангылыкъда къоюп, оланы мактаплардагъы билимлерден магьрюм этсе». Абусупиян пикир этеген кюйде къатынлагъа билим беривню жамиятны алгъа багъып оьсдюрювню ишинде кёп уллу агьамияты бар. «Европа уьлкелерин де ер юзюндеги инсан урлукъну яртысын дан да кёп янын тутагъан тиштайпаланы яшавдагъы агьамиятлы ролюн аста-аста англама башлагъанлар, – деп эсгере ол оьзюню макъаласында, ва тиштайпаланы жамият-политика тармакълардагъы иш леге къуршама башлагъанлар».

Абусупиян Акаевни яратывчулугъу – о янгыз къумукъланы тюгюл, оьзге Дагъы стан халкъланы, шолай да Гюнтувуш ва Европа якълардагъы халкъланы мада ният варислигини демидир. Ол оьз асар ларында ва оьзю гёчюрген поэзияда Им рул Кайсаны, Омар Хаямны, Кул Галини, Абдурагьман Жамини, Вагиф Физули ни, Пушкинни, Крыловну, Л. Толстойну, Йырчы Къазакъны, Эжен Потьени ва оьзгелени классика асарларына да бир тюгюл, кёп чомулгъан. Шолар этген таъсирге та биъ болуп, Абусупиян оьзю де макъала лар, назмулар язгъан ва башгъалар язгъан асарланы да таржума этген. Акаев мада ният варисликни уьйренмек муратда зор ишлер этген. Халкъ авуз яратывчулугъун жыйып, басмадан чыгъаргъан.

Тарихи илмуланы идея ругьда тарбия лавну тармагъында уллу агьамияты бар ны да ол англай болгъан. «Халкъ яратыв чулукълары, тарихи агьвалатлар булан Дагъыстанлыланы яшаву бай, – деп яз гъан Абусупиян. – Амма алимлер оьзлени аслулары кимлер болгъан экенин билсин учун ва олардан таба оьз халкъын ва элин сюйме уьйренсин учун шоланы жыйып, китаплар этип чыгъарма тарыкъ».

Ана тиллени оьсдюрювню масъалала рын Акаев бир тюгюл кёп керенлер гё терген. Ругьанилени дюнья яшавдагъы маънаны тар гёзден гёреген бир тайпала ры янгыз араб тилде яз макъалаларынг ны, асарларынгны, къумукъ тилде язып къоймай, – деп къаныгъа бол гъан огъар.

1925-нчи йыл оьзюню тувма ва яшав ёлу гьакъда яз гъан маълуматларында (автобиография) Абусупиян Акаев булай эс герген: «Олар ана тилинде шиъру ва оьзге асарлар язагъанлыкъ ва шоланы басма дан чыгъарагъанлыкъ уллу гюнагь деп гьисаплайлар». Ислам мердешлер этеген таъсирни гьисапгъа алып Акаев ана тил деги адабиятны юрютмеге, оьсдюрмеге дин гери урмайгъангъа оланы мюкюр эт меге къарагъан.

А. Акаев Дагъыстанда китап чыгъ арыв ишни сиптечиси ва актив гьара катчыларыны бириси болгъан. Бу ишде салынгъан чатакъ – о да тар къаравла ры булангъы бир тайпа ругьанилер та биат илмуланы китапларын чыгъармакъ халкъ яшавундагъы дин къанунланы кюрчюсюн хозгъавгъа бакъдырылгъан иш деп гьисап этгенлик.

А. Акаевни ва М. Мавраевни баш му рады – Да гъыстанда басмахана ачмакъ, кёп санавда китаплар чыгъарагъан кюй ню этмек. Оьзюню автобиографиясын да Абусупиян апенди: «Мирза Мавраев яхшы мадары булангъы адам, – деп эсге ре. – Шону гёз алгъа тутуп, мен Дагъы станда басмахана ачмакъны огъар таклиф этген эдим. О мени таклифими якълады ва басма хана ачмакъ учун къаныгъывлу кюйде айланды».

Абусупиян Акаев агьлюсю де булан Тёбен Къазанышда эки къабат уьйде яшагъан. Шонда 8 уьй бол гъан. 3 уьйню ичи къолъязывлар ва басмадан чыкъгъан китаплар булан толгъан болгъан. Дагъы станлы арап алимлер шагьатлыкъ этеген кюйде, А. Акаевни китапханасы Дагъы станда лап уллу китапхана болгъан. Йи гирманчы йылланы экинчи яртысында гьукму сюреген тоталитар режим ислам маданиятны ожакъларына (мактаплагьа, мадрасалагъа, межитлеге) ва шолар бу лан иш тутгъанлагъа ачыкъдан ачыкъ къысас берме башлагъанда, тезги интеллигенци яны гьалы бузукълашгъан. Ругь хазнаны тамурлары тартылгъан. Къысас беривчю атеизмни якъчылары ругьани тайпагъа рагьмусуз янашма башлагъан. 1928-нчи йыл динчилерден 800-ден де артыкъ адам Сибирге сюргюн этилген, 1929-нчу йылны ахырында оланы арасында оьзюне 57 йыл болагъан Абусупиян Акаев де болгъан.

Туснакъ къамавну авур шартларын да Абусупиян тарихни тюз къарары уьст гележегине умутун уьзмеген. Ахыры бир гюн герти ялгъанны йыгъажагъына ол инана болгъан. Шо лагерде Абусупиян булан урмалы Абдурагьман да болгъан. Ол хабарлайгъан кюйде Абусу пиян тарчыкъ гъа ва пакъырлыкъгъа тарыгъан туснакъ есирлени гьар бир якъдан ругьун гётер ме къарай бол гъан. Оланы сувукъ тийип авруйгъанларына, санларын уьшютген лерине эмлер де эте болгъан. Уьйге бакъ гъан сагъынчы артып, пашманлыкъгъа тарыгъанда, ол оьзюню туснакъдагъы ёл дашларына шиърулар, Къуръандан кали малар охуй болгъан ва дастанлардан гесе клени арив мукъамы булан охуп да йибере болгъан. Огъар мундагъы туснакъ къара вул багъывчулары «…кавказлы халкъны арасындан чыкъгъан гьайран пагьму»– дей болгъанлар. Бу асил гишиге шулай къагьрулу гьукму гесилгени тюз тюгюл деп айта болгъан гьатта олар да. Оьзюне 59 йыл болагъанда Абусупиян къагьрулу Сибирни дангылларында гечинген. Ону оьлюмю – ону даимлик эсделигини жанлы тамуру, давамы болуп къалгъан.

Ону оьлгенин гёргенлер де ёкъ деп айта. Айыпсыз такъсырлангъан Абусупи янны къабуру не ерде экени буссагьатда да белгили тюгюл.

Насипге, 20-30-нчу йылларда къоя бызмы деп белсенип айлангъан бир тай па башсыз гьакимпавлар нечакъы къаст лар этсе де, бизин ата-бабаларыбызны ругь варислигин, хазнасын толу кюйде дагъытмагъа бажармагъан. Абусупи ян Акаев яратгъан асарланы хыйлыла ры насипге оланы къаснакъ къоллары на тюшмеген. Ону кёп-кёп китаплары Санкт-Петербургну, Каирни, Бакуню Бахчасарайны, Симферопольну, Мо скваны, Къазанны, Истамбулну китап хазналарында сакълангъан. 1960-нчы йыл Абусупиянны туснакъгъа салмагъа чакъы бир айыбы да болмагъан деп аян этилди. Амма 1990-нчы йыл болмай ту руп, ону аты эркин кюйде арагъа чыкъмай турду. Муна, шо йыл Дагъыстанда биринчилей болуп ону 120 йыллыгъы эркин кюйде байрам этилди. Оьрде эс герилген 1990-нчы йыл, А. Акаевни 120 йыллыкъ юбилейини алдында, «Тенглик» деген къумукъ халкъ гьаракатыны Тёбен Къазанышдагъы ерли комитетини сипте си булан, Буйнакскидеги 2 номерли бас маханада Абусупиян апендини гьакъын да инг башлап «Сёнмейген юлдуз» деген китапча чыгъарылды. Шо китапча Анвар Гьамитовну, Абдурагьман Аселдеровну, Абдулла Залимхановну ва башгъа ёлдаш ланы къасты булан чыкъды.

Энни Дагъыстанлы алимлер-адабият чылар, маданиятчылар ва философлар А. Акаевни гьакъында кёп арив, къужурлу макъалалар ва маълуматлар язгъан-лар. Абусупиян апендини асарлары айтыл гъан тюрколог А. Н. Кононовну да терге вюн тартгъан. Гьасан Оразаевни къасты булан Абусупиянны «Пайхамарны ёлу бу лан» деген эки айры китабы (Дагъы стан китап басма-ханасы. Магьачкъала, 1992-нчи йыл (1-нчи китап), 1997-нчи йыл (2-нчи китап) чыкъды. Шолар биревлеге тюшюп, биревлеге тюшмей къалды.

Гьали бу янгы китапны автору Магьам матшапи Минатуллаевни гьакъында бир эки сёз айтма герекдир деп ойлайман. Ол – тёбенкъазанышлы, ата юртунда орта билим алгъан сонг, Дагъыстан пачалыкъ университетни тыш тиллер уьйренеген факультетин битдирген. Узакъ йылланы боюнда педагогика ишде ишлеп турагъан овр категориялы муаллим. Хыйлы йыл лар завуч болуп да чалышгъан. Оьзюню аслу муаллимлик ишин кюте туруп, сонг да школаны профсоюз комитетини председатели, юрт советни депутаты ва олай башгъа оьзюгер тапшурулгъан жамият ишлени юрюте туруп, ол яратывчулукъ иш булан машгъул болмагъа да заман тап гъан. Ол язгъан асарлар 1960-нчы йыллар дан берли «Коммунизмни шавласы» (гьа ли «Халкъны сеси») деген район газетде, «Ленин ёлу» (гьали «Ёлдаш») деген республика газетде, олай да «Дослукъ» (гьали «Тангчолпан») ва «Къарчыгъа» деген республика журналларда печать этилине.

М. Минатуллаев – шаир: сатирик, ма салчы (басно писец). Ол ватандаш лириканы уьстюнде де шайлы чалыша. Сонг да, йымышакъ кюлкюлю (юмор) ва яшав дагъы кемчиликлени танкъыт (критика) этеген кёп хабарланы автору да дюр. Ону хыйлы асарлары «Абатлар» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1976 й.), «Яшыл отдагъы чыкълар (Дагъыстан китап басмаханасы, Магьачкъа ла 1981 й.), орус тилде чыкъ гъан «Потехе час» (Ма гьачкъала 1992й.) деген жыйым китаплагъа ва олайда яш лар учунгъу адабиятны антологиясы «Къарчыгъагъа» (Магьачкъала 1990 й.), къумукъ поэзияны антологиясы «Танг чолпангъа» (Магьачкъала 1994 й.), къу мукъ прозаны антологиясы «Тангчолпан гъа» (Магьачкъала1995 й.)гирген.

Шаир Магьамматшапи Минатулла евни айрыча чыкъгъан масалларыны жыйымы «Бёрю ва Къозу» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1988 й.), шиъруланы ва ма салланы жыйымы «Гёнгюревлер» (Дагъ ыстан китап басмаханасы, Магьачкъала 1997 й.), «Балкъыйгъан юлдузубуз» (РАНни Дагъыстан илму центрыны басмагъа насы, Магъачкъала 1977й.), «Деврюкген девюрлер» (Дагъыстан китап басмаханасы, Махачкъала 2010 й.) деген китаплары къумукъ поэзиягъа яхшы къошумлукъ этди. Ону шиърулары орус тилде «Дагестанская правда», газетде «Со ветский Дагестан» (гьали «Дагестан») деген республи ка журналда да чыгъарылгъан.

Шу янгы китапны авторуну гьакъ ындагъы сёзюмню тамамлай туруп, мен шулай айтма сюемен: Абусупиян апенди ни ата юрту Тёбен Къазанышда тувгъан, оьсген Магьамматшапи Минатуллаев гиччи заманындан берли ата-анасындан, къазанышлы къартлардан ону гьакъында халкъны арасында юрюлеген арив эсде ликлени кёп эшите болгъан. А. Акаевни гьакъылыны теренлиги, билимини ва ан главуну даражасы, айтывлагъа айланып къалгъан ойчан пикрулары, юрегини гюз гюдей тазалыгъы, къылыгъыны асиллиги, эпсиз маъналы жаваплары ону гьайран лагъа къалдыра болгъан. Алимни гьакъ ындагъы эс деликлени эсде сакъламагъа, эшитмегенлеге оланы балын чыгъарып хабарламагъа эпсиз кепине геле болгъан.

Ол ахырда эс табып, 1980-нчи йыллар дан тутуп, Абусупиян апендини гьакъында эшитген эсделиклерин тизип-онга рып печатгъа берме башлагъан. Оланы бирлери «Халкъны сеси», «Ёлдаш» газет лерде, башгъалары «Тангчолпан» жур налда чыгъарылгъан. Бу китапгъа гьали болгъунча бир ерде де печать этилмеген дагъы да эсделиклер гирген.

Сёзюмню тамамлай туруп, Абусупи ян апендини гьакъындагъы зсделиклер охувчу яшлагъа, яшёрюмлелеге, гьатта эслилеге-уллулагъа да арив къылыкълы болмагъа кёмек этежегине шеклик эт меймен. Демек, анадаш халкъын, бютюн Дагъыстанны ва Темиркъазыкъ Кавказны халкъларын оьрлюклеге е тишдирмеге жан талашып зорба загьмат тёкген Абусупиян Акаевни абурлу яшавун гёз алдыбызда сакъламагъа ва ону ярыкъ, нюрлю келпе тин уьлгю этип, гележек наслуларыбызны да элин къайнар кюйде сюеген, халкъына пайда, насип, уллу оьрлюклер гелтиреген ругьда тарбияламагъа герекбиз.

Шу китапны охугъанлардан бек ти лейбиз, гёзлейбиз ва умут этебиз, эгер А. Акаевни шунда гирмеген эсделикле рин билегенлер бар буса, ювукъ-арада яшайгъанлар авурсынмай гелип, йы ракъда турагъанлар буса кагъыз булан англатар деп. Оьзю тизип бажарагъанлар «Ёлдаш» газетге яда «Тангчолпан» жур налгъа йиберип, печатдан чыгъарса да ярамай тюгюл, демек, арив болур.

Авторну адреси: РД, Буйнакский район, с. Ниж нее Казанище, ул. У. Буйнакско го, 58. Минатуллаеву Магомедшапи Акае вичу. Индекс: 368205.

Оьрдеги тилевюбюзню Сиз къабул этип, эринмей къолугъуздан гелегенни этсегиз, бизин халкъ учун Сизин яныгъ ыздан болагъан бек агьамиятлы къул лукъдур! Шу пайдалы ишде Сизге де, биз ге де Аллагь гюч ва Савлукъ булан гьюнер берсин! Аллагьума амин!

Тарихи илмуланы кандидаты.Зарипат Салагьбекова

Аман туругъуз

Яш заманындан берли Абусупиян апен дини гьакъында кёп эшите бола эдим. Ону аты бизин агьлюде де чакъда-чакъда Абу супиян апенди олай айтгъан, булай айт гъан деп уллу гьюрмет булан эсгериле эди.

Анабыз Абусупиян апендини гьакъ ында бир-нече керенлер хабарлагъан эс делик, ол магъа бугюн айтгъанда йимик эсимде къалгъан: Анабыз да ва булкъагъа кёмекге гел ген он-он бешге ювукъ къатын-къыз би зин ерде (шагьаргъа барагъан ёлда «Орта кёпюрню» къырыйында, ёл ягъада) гьа биждайгъа каза уруп тура болгъанлар. (Бизинкилер колхозгъа гирип битмеген заман болгъан). Буланы лап ёлну ягъа сында каза уруп турагъаны:

– Вуя, Абусупиян агъавну тутуп, юрт дан алып геле тура, – деп бирден къы чырып, гьуя салып йиберген. Шонда булкъада ишлеп турагъан къатын-къыз къоркъуп, сесгенип гетгенлер.

Шо гюн буланы арасында анабызны апсунуну анасы, булкъадагъыланы лап эслиси, Хадижат бажив де болгъан. Ол Абусупиян апендилени хоншусунда, жу мамежитге тийип турагъан уьйлерде, Шихшеид деген эри булан яшай болгъан. Хадижат бажив эсер-месер болуп, алгъа сап ёлгъа багъып чапгъан. Ону арты булан къалгъанлар да тербенген.

Абусупиян апенди ювукъ болуп гелеген де, Хадижат бажив ону алдына багъып ба рып, бек языкъсыныв тавуш булан тарлана ва йыламсырай туруп булай башлагъан:

– Абусупиян! Аявлум! Булар недей сагъа? Булагъа не этгенсен?! Сени не гю нагьынг бар, тутуп алдына да салып ба рардай?! Там тешип уьй урлагъанмысан?! Ат, оюгюз урлагъанмысан?! Адам оьл тюргенмисен?! Халкъгъа яхшылыкъ эт сенг тюгюл, гёре-биле туруп, хомурсгъа бар ерге аягъынгы басагъан тюгюлсен! Артынгдан улуй къалгъан яшларынга не тейим, олагъа ана да, ата да болуп къал гъан амалсыз-талайсыз Хадижатгъа не тейим, не амал этейим!

Абусупиян апенди:

– Йылама, Хадижат! Йылама! Адамны башына не гюн де гелип къала экен. Аллагьдан гелген къадаргъа чыдамаса ярамай! Ассилик этме ярамас! Юрекге сабурлукъ салма тарыкъ! – дей Хадижат баживге.

– Аллагь кёмек этсин! Аллагь сени шу Шурадан (гьлиги Буйнакск) арекге чыгъ армай къайтарсын!

– Аллагь бизге рыцкъыны къайда бу юргъан дагъы, бир оьзю Аллагь билсе тюгюл, бизге къарангы. Сав болугъуз! Эсен-аман туругъуз! Гёрюшгюнче гече гиз-гюнюгюз яхшы болсун! – дей Абусу пиян апенди артгъа башын бургъан гьал да, аста алгъа абатларын ала туруп.

Йылавун токътатып болмайгъан Ха дижат бажив:

– Яхшы ёл, Абусупиян! Яхшы ёл! Ал лагьгъа аманат бол! Къайда болсанг да Жабрайыл малайикни къанат тюбюнде болгъур! – дей артындан бир бошамай, гёзъяшларын явлугъуну буччагъы булан сибире туруп.